ตัวเบียน (Parasitoid) คือสิ่งมีชีวิตที่ดำรงชีวิตโดยการอาศัยและเจริญเติบโตอยู่ภายในหรือบนตัวของสิ่งมีชีวิตอื่น (ซึ่งเรียกว่า "โฮสต์" หรือ "ตัวอาศัย") ในลักษณะที่แตกต่างจากปรสิตทั่วไป คือ ตัวเบียนจะทำให้โฮสต์ตายในที่สุดเมื่อตัวเบียนเจริญเติบโตเต็มที่และออกจากตัวโฮสต์ไป เพื่อเข้าสู่ระยะตัวเต็มวัยของตัวเอง

ลักษณะสำคัญของตัวเบียน:

 - เจาะจงโฮสต์: ตัวเบียนมักจะมีความจำเพาะเจาะจงกับโฮสต์บางชนิดหรือบางกลุ่มเท่านั้น ไม่ได้เข้าทำลายสิ่งมีชีวิตทุกชนิด

 - ขนาดเล็กกว่าโฮสต์: โดยทั่วไป ตัวเบียนจะมีขนาดเล็กกว่าโฮสต์

 - ทำให้โฮสต์ตาย: นี่คือความแตกต่างที่สำคัญระหว่างตัวเบียนกับปรสิตทั่วไป ปรสิตมักจะอาศัยอยู่กับโฮสต์โดยไม่ทำให้โฮสต์ตายทันที แต่ตัวเบียนจะฆ่าโฮสต์เมื่อถึงเวลา

 - ใช้โฮสต์เพียงตัวเดียว: ตัวเบียนหนึ่งตัว (หรือลูกหลานของตัวเบียนหนึ่งตัว) มักจะอาศัยอยู่ในโฮสต์เพียงตัวเดียวตลอดระยะการเจริญเติบโตของมัน

 - มีหลายระยะการทำลาย: ตัวเบียนสามารถทำลายโฮสต์ได้ในระยะต่างๆ เช่น ตัวเบียนไข่ (วางไข่ในไข่ของโฮสต์), ตัวเบียนหนอน/ตัวอ่อน (วางไข่ในหนอนหรือตัวอ่อนของโฮสต์), ตัวเบียนดักแด้ หรือแม้กระทั่งตัวเบียนตัวเต็มวัย (พบน้อย)

แมลงตัวเบียน (parasitoids) กลุ่มแตนเบียน ดำรงชีวิตอยู่ได้ด้วยการเกาะกินแมลงชนิดอื่นที่มีขนาดใหญ่กว่า ทำให้แมลงที่ถูกเกาะกินอ่อนแอและตายไปในที่สุด โดยจะมีช่วงการเติบโตที่ต้องอาศัยอยู่ภายในหรือภายนอกของแมลงชนิดอื่นในระยะต่างๆ เช่น

- แมลงเบียนไข่ หมายถึง แมลงเบียนที่ทำลายตัวอาศัยในระยะไข่ โดยตัวเต็มวัยตัวเมียจะวางไข่เข้าไปในไข่ของตัวอาศัย ไข่ของตัวเบียนเมื่อฟักเป็นตัวหนอนก็จะกัดกินภายในไข่ และเข้าดักแด้อยู่ภายใน เมื่อถึงระยะตัวเต็มวัยก็จะเจาะเปลือกไข่ออกมา ตัวอย่างของแมลงเบียนไข่ เช่น แตนเบียน Trichogramma ซึ่งทำลายไข่ของผีเสื้อศัตรูพืชชนิดต่าง ๆ และแตนเบียน Anastatus ซึ่งทำลายไข่ของมวนลำไย เป็นต้น

- แมลงเบียนที่ทำลายตัวหนอนหรือตัวอ่อนของตัวอาศัย เรียกว่า แมลงเบียนหนอน หรือแมลงเบียนตัวอ่อน ซึ่งตัวเต็มวัยตัวเมียของแมลงเบียนจะวางไข่ไว้บนหรือในตัวหนอน โดยตัวเต็มวัยจะต่อยแมลงอาศัยให้เป็นอัมพาตก่อนวางไข่ ไข่เมื่อฟักออกมาเป็นตัวหนอนก็จะกัดกินอยู่ภายนอก หรือภายในตัวหนอนของตัวอาศัย เมื่อเจริญเติบโตเต็มที่ก็จะเข้าดักแด้อยู่ภายนอกตัวอาศัย แต่บางชนิดก็เข้าดักแด้อยู่ในตัวอาศัย ตัวอย่างของแมลงเบียนหนอน เช่น แตนเบียน Cotesia plutellae ซึ่งทำลายหนอนใยผัก แตนเบียน Apantales spp. ซึ่งทำลายหนอนกระทู้ผักและหนอนคืบผัก และแตนเบียนตัวอ่อน Aphidius sp. ทำลายเพลี้ยอ่อนผักกาด

- แมลงเบียนที่ทำลายตัวอาศัยในระยะดักแด้เรียกว่า แมลงเบียนดักแด้ ตัวอย่างของแมลงเบียนกลุ่มนี้ได้แก่ แตนเบียน Brachymeria spp. ซึ่งทำลายดักแด้ของหนอนผีเสื้อศัตรูพืชหลายชนิด

- แมลงเบียนตัวเต็มวัย จะเข้าทำลายตัวอาศัยตัวเต็มวัยซึ่งจะพบน้อยชนิด เช่นแตนเบียน Pseudogonotopus hospes ที่ทำลายตัวเต็มวัยของเพลี้ยจั๊กจั่นสีเขียวและเพลี้ยกระโดดสีน้ำตาลของข้าว นอกจากนี้จะมีแมลงเบียนหลายชนิดที่ทำลายตัวอาศัยในระยะหนอน แต่จะเจริญเติบโตครบวงจรชีวิตในระยะดักแด้ เราเรียกแมลงเบียนกลุ่มนี้ว่า แมลงเบียนหนอนดักแด้

ตัวอย่างของตัวเบียนที่สำคัญในทางเกษตร:

ตัวเบียนมีบทบาทสำคัญในการควบคุมประชากรแมลงศัตรูพืชตามธรรมชาติ และถูกนำมาใช้ประโยชน์ในการควบคุมศัตรูพืชโดยชีววิธี (Biological Control) เช่น

 - แตนเบียน: เป็นกลุ่มตัวเบียนที่พบมากและมีความหลากหลายสูง มีหลายชนิดที่ทำลายแมลงศัตรูพืชได้หลากหลาย เช่น

     -> แตนเบียนไข่ไตรโคแกรมมา (Trichogramma): วางไข่ในไข่ของผีเสื้อกลางคืนและผีเสื้อหลายชนิดที่เป็นศัตรูพืช

     -> แตนเบียนหนอนใยผัก: ทำลายหนอนใยผัก

     -> แตนเบียนเพลี้ยแป้งมันสำปะหลังสีชมพู (Anagyrus lopezi): ทำลายเพลี้ยแป้งมันสำปะหลัง

 - แมลงวันเบียน (Tachinid flies): เป็นแมลงวันชนิดหนึ่งที่วางไข่บนหรือในตัวหนอนของแมลงศัตรูพืช

ตัวอย่างวงค์ของแตนเบียนที่พบในประเทศไทย

- แตนเบียน superfamily Chalcidoidea ในธรรมชาติอาจมีมากกว่า 500,000 ชนิด แต่เป็นที่รู้จักแล้วประมาณ 22,500 ชนิด ส่วนใหญ่มีขนาดเล็กมาก โดยทั่วไปมีขนาด 2-3 มิลลิเมตร เป็นกลุ่มที่ประสบความสำเร็จที่สำคัญที่สุดที่ใช้ในการควบคุมทางชีวธี (มีส่วนน้อยที่เป็นแมลงศัตรู) โดยมีมากว่า 800 ชนิดที่ถูกนำไปใช้ในการควบคุมศัตรูพืชโดยชีววิธี โดยเฉพาะในวงศ์ Aphelinidae และ Encyrtidae ส่วนใหญ่จะเบียนโฮสต์ในระยะไข่และตัวอ่อนของแมลงในกลุ่มผีเสื้อ แมลงวัน ด้วง และมวน ซึ่งเป็นแมลงศัตรูที่สำคัญของพืช

- แตนเบียนวงศ์ Ichneumonidae (ichneumon wasps หรือ ichneumonids) มีความหลากหลายสูงมาก โดยคาดว่าจะมีมากกว่า 100,000 ชนิด แต่นักกีฎวิทยารู้จักเพียงประมาณ 25,000 ชนิดเท่านั้น แตนกลุ่มนี้จะทำลายแมลงศัตรูพืชกลุ่มผีเสื้อ ด้วง แมลงวัน ในระยะก่อตัวเต็มวัย นิยมนำมาใช้ในการกำจัดศัตรูพืชในการเกษตร

- แตนเบียนวงศ์ Braconidae เป็นวงศ์ที่ใหญ่เป็นอันดับ 2 รองจาก Ichneumonidae คาดว่ามีอยู่ราวๆ 30,000-50,000 ชนิด แต่เป็นที่รู้จัก 17,000 ชนิดเท่านั้น ส่วนใหญ่จะมีสีน้ำตาล น้ำตาลส้ม น้ำตาลเข้มถึงดำ จะมี่มีสีสันสดใสมากนัก เป็นแตนเบียนกลุ่มที่นิยมนำมาใช้ในการควบคุมแมลงศัตรู โดยใช้วิธีเบียนแมลงในกลุ่มผีเสื้อ ด้วง แมลงวัน ผึ้ง เพลี้ยอ่อน เป็นต้น

- แตนเบียนวงศ์ Evaniidae เท่าที่รู้จักมีอยู่ราวๆ 400 ชนิด เป็นปรสิตต่อแมลงสาบ โดยจะวางไข่บนไข่แมลงสาบหรือโฮสต์อื่น แล้วกินไข่หรือเปลือกไข่เป็นอาหาร พบได้ตามอาคารบ้านเรือนหรือสถานที่่มีแมลงสาบอาศัยอยู่

- แตนเบียนวงศ์ Stephanidae (crown wasps) มีการศึกษาแล้วประมาณ 345 ชนิด บางชนิดใกล้สูญพันธุ์แล้ว เป็นแตนเบียนของตัวอ่อนด้วงที่อาศัยอยู่ในไม้ (wood-boring beetle)

ตัวเบียนมีบทบาทสำคัญอย่างยิ่งในภาคการเกษตร โดยเฉพาะอย่างยิ่งในการควบคุมแมลงศัตรูพืชโดยชีววิธี (Biological Control) ซึ่งเป็นแนวทางที่ยั่งยืนและเป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อมมากกว่าการใช้สารเคมี

ตัวเบียนที่สำคัญและมีการนำมาใช้ประโยชน์อย่างแพร่หลายในทางเกษตรมีหลายชนิด โดยส่วนใหญ่จัดอยู่ในกลุ่มของ แตนเบียน (Parasitic Wasps) และ แมลงวันเบียน (Parasitic Flies)

1. แตนเบียน (Parasitic Wasps) เป็นกลุ่มตัวเบียนที่มีความหลากหลายสูงและเป็นที่รู้จักมากที่สุดในด้านการควบคุมศัตรูพืช โดยแตนเบียนจะมีความจำเพาะเจาะจงกับโฮสต์แตกต่างกันไปตามชนิด สามารถเข้าทำลายศัตรูพืชได้หลายระยะการเจริญเติบโต (ไข่, หนอน/ตัวอ่อน, ดักแด้, ตัวเต็มวัย)

 - แตนเบียนไข่ไตรโคแกรมมา (Trichogramma spp.)

     -> โฮสต์เป้าหมาย: ไข่ของผีเสื้อและผีเสื้อกลางคืนหลายชนิดที่เป็นศัตรูพืช เช่น หนอนกออ้อย, หนอนเจาะสมอฝ้าย, หนอนกระทู้, หนอนใยผัก, หนอนคืบกะหล่ำ

     -> การทำงาน: แตนเบียนตัวเมียจะวางไข่เข้าไปในไข่ของแมลงศัตรูพืช เมื่อไข่แตนเบียนฟักออกมาเป็นตัวอ่อน ก็จะกินสารอาหารภายในไข่ของแมลงศัตรูพืช ทำให้ไข่ไม่สามารถฟักออกมาเป็นตัวหนอนได้

     -> ความสำคัญ: เป็นตัวเบียนที่ได้รับความนิยมอย่างมากในการผลิตและปล่อยเพื่อควบคุมศัตรูพืชในแปลงเกษตร

 - แตนเบียนหนอนใยผัก (Cotesia plutellae)

     -> โฮสต์เป้าหมาย: หนอนใยผัก (Plutella xylostella) ซึ่งเป็นศัตรูสำคัญของพืชตระกูลกะหล่ำ

     -> การทำงาน: แตนเบียนจะวางไข่ในตัวหนอนใยผัก เมื่อตัวอ่อนแตนเบียนฟักออกมาก็จะกินเนื้อเยื่อภายในหนอน ทำให้หนอนตายในที่สุด

 - แตนเบียนเพลี้ยแป้งมันสำปะหลังสีชมพู (Anagyrus lopezi)

     -> โฮสต์เป้าหมาย: เพลี้ยแป้งมันสำปะหลังสีชมพู (Phenacoccus manihoti) ซึ่งเป็นศัตรูร้ายแรงของมันสำปะหลัง

     -> การทำงาน: แตนเบียนจะวางไข่ในตัวเพลี้ยแป้ง เมื่อตัวอ่อนฟักออกมาก็จะกินและเจริญเติบโตภายในตัวเพลี้ยแป้ง ทำให้เพลี้ยแป้งตายและกลายเป็น "มัมมี่" (mummy) สีดำ ซึ่งเป็นหลักฐานการเข้าทำลายของแตนเบียน

 - แตนเบียนหนอนกระทู้ผัก (Apanteles sp., Cotesia glomerata)

     -> โฮสต์เป้าหมาย: หนอนกระทู้ผัก (Spodoptera litura)

     -> การทำงาน: คล้ายกับการเข้าทำลายหนอนใยผัก โดยแตนเบียนจะวางไข่ในตัวหนอนกระทู้ และตัวอ่อนจะเจริญเติบโตภายในหนอน

 - แตนเบียนหนอนกออ้อย (Cotesia flavipes)

     -> โฮสต์เป้าหมาย: หนอนกออ้อย ซึ่งเป็นศัตรูสำคัญของอ้อย

     -> การทำงาน: แตนเบียนจะวางไข่ในตัวหนอนกออ้อย ช่วยลดความเสียหายในไร่อ้อย

 - แตนเบียนหนอนแมลงวันผลไม้ (Diachasmimorpha longicaudata)

     -> โฮสต์เป้าหมาย: หนอนแมลงวันผลไม้ (Bactrocera dorsalis) ซึ่งเป็นศัตรูสำคัญในผลไม้หลายชนิด

     -> การทำงาน: แตนเบียนจะวางไข่ในตัวหนอนแมลงวันผลไม้ ช่วยลดประชากรของแมลงวันผลไม้

2. แมลงวันเบียน (Tachinid flies) เป็นแมลงวันกลุ่มหนึ่งที่มีบทบาทเป็นตัวเบียน โดยมักจะวางไข่บนตัวหรือใกล้กับตัวโฮสต์ เมื่อไข่ฟักเป็นหนอนก็จะเจาะเข้าไปในตัวโฮสต์แล้วกินเนื้อเยื่อภายใน

 - โฮสต์เป้าหมาย: หนอนผีเสื้อ, หนอนด้วง, มวน และแมลงศัตรูพืชอื่นๆ หลายชนิด

 - การทำงาน: ตัวเมียจะวางไข่บนผิวของหนอนหรือตัวเต็มวัยของแมลงศัตรูพืช เมื่อหนอนแมลงวันเบียนฟักออกมาก็จะเจาะเข้าไปในตัวโฮสต์ และกินเนื้อเยื่อภายใน ทำให้โฮสต์ตายในที่สุด

3. ไส้เดือนฝอยตัวเบียน (Entomopathogenic Nematodes - EPNs)

แม้จะไม่ใช่แมลง แต่ไส้เดือนฝอยตัวเบียนก็เป็นสิ่งมีชีวิตที่มีขนาดเล็กมากที่ดำรงชีวิตแบบตัวเบียนในแมลงศัตรูพืช และถูกนำมาใช้ในการควบคุมศัตรูพืชทางชีวภาพอย่างแพร่หลาย

 - โฮสต์เป้าหมาย: หนอนด้วง (เช่น หนอนด้วงแรดมะพร้าว, หนอนด้วงงวง), หนอนผีเสื้อ, ปลวก, เพลี้ยไฟ และแมลงศัตรูพืชที่อาศัยอยู่ในดิน

 - การทำงาน: ไส้เดือนฝอยจะเข้าสู่ตัวแมลงโฮสต์ผ่านช่องเปิดตามธรรมชาติ เช่น ปาก, ทวารหนัก, รูหายใจ แล้วปล่อยแบคทีเรีย Symbiotic bacteria เข้าไปในตัวโฮสต์ แบคทีเรียจะเพิ่มจำนวนและผลิตสารพิษ ทำให้โฮสต์ตายอย่างรวดเร็ว จากนั้นไส้เดือนฝอยจะกินเนื้อเยื่อของโฮสต์และขยายพันธุ์ภายในตัวโฮสต์ที่ตายแล้ว

ประโยชน์ของการใช้ตัวเบียนในทางเกษตร:

 - ลดการใช้สารเคมี: ช่วยลดต้นทุนการผลิตและลดความเสี่ยงต่อเกษตรกร ผู้บริโภค และสิ่งแวดล้อม

 - รักษาสมดุลธรรมชาติ: ช่วยรักษาสมดุลของระบบนิเวศในไร่นา

 - ไม่ทำให้เกิดการดื้อยา: แตกต่างจากการใช้สารเคมีที่อาจทำให้แมลงศัตรูพืชเกิดการดื้อยาได้

 - มีประสิทธิภาพสูง: ในบางกรณี ตัวเบียนสามารถควบคุมศัตรูพืชได้อย่างมีประสิทธิภาพและยั่งยืน

การส่งเสริมและใช้ตัวเบียนเหล่านี้อย่างเหมาะสม ถือเป็นส่วนสำคัญของแนวทางการเกษตรที่ยั่งยืนและเป็นมิตรกับสิ่งแวดล้อม