อัตราส่วนคาร์บอนต่อไนโตรเจน (C/N ratio) คือ สัดส่วนของคาร์บอน (C) ต่อ ไนโตรเจน (N) ในวัตถุอินทรีย์หรือวัสดุที่ใช้ในการหมักปุ๋ยหรือในดิน โดยปกติจะใช้ในการประเมินความเหมาะสมของวัตถุดิบที่จะนำไปหมักเป็นปุ๋ยหมักหรือปุ๋ยอินทรีย์ รวมถึงการประเมินคุณภาพของดินในเชิงชีวภาพ

อัตราส่วนคาร์บอนต่อไนโตรเจน (C/N ratio) เป็นหนึ่งในปัจจัยสำคัญที่สุดในการทำ ปุ๋ยหมัก เพราะส่งผลโดยตรงต่อ การย่อยสลายของจุลินทรีย์ และ คุณภาพของปุ๋ยหมักที่ได้ หากค่า C/N เหมาะสม ปุ๋ยหมักจะสุกเร็ว ไม่มีกลิ่นเหม็น และมีธาตุอาหารที่พืชนำไปใช้ได้ดี

ความสำคัญของ C/N ratio ในการทำปุ๋ยหมัก

- จุลินทรีย์ที่ย่อยสลายอินทรียวัตถุต้องการ คาร์บอน เป็นแหล่งพลังงาน และ ไนโตรเจน เพื่อสร้างโปรตีนและเพิ่มจำนวน

> คาร์บอน (C) เป็นแหล่งพลังงานสำหรับจุลินทรีย์ (พบในวัสดุสีน้ำตาล เช่น ใบไม้แห้ง ฟาง ขี้เลื่อย)

> ไนโตรเจน (N) ช่วยในการสร้างโปรตีนและเพิ่มจำนวนจุลินทรีย์ (พบในวัสดุสีเขียว เช่น ผักผลไม้ เศษอาหาร มูลสัตว์)

- ถ้า คาร์บอนมากเกินไป (C/N สูง เช่น 40:1 ขึ้นไป) → จุลินทรีย์จะขาดไนโตรเจน → ย่อยสลายช้า

- ถ้า ไนโตรเจนมากเกินไป (C/N ต่ำ เช่น 15:1 ลงไป) → ย่อยสลายเร็วแต่อาจเกิดกลิ่นเหม็น (สูญเสียไนโตรเจนในรูปแก๊สแอมโมเนีย)

การปรับอัตราส่วน C/N

- หากมีคาร์บอนมากเกินไป (C/N สูง) → เพิ่มวัสดุสีเขียว (เช่น ผักผลไม้ มูลสัตว์)

- หากมีไนโตรเจนมากเกินไป (C/N ต่ำ) → เพิ่มวัสดุสีน้ำตาล (เช่น ฟาง ใบไม้แห้ง ขี้เลื่อย)

C/N ที่เหมาะสมสำหรับการทำปุ๋ยหมัก

- C/N เริ่มต้นที่เหมาะสม: 25:1 ถึง 30:1

- เมื่อหมักจนสุกแล้ว ค่า C/N จะลดลงเหลือประมาณ 10:1 ถึง 15:1 ซึ่งเหมาะกับการนำไปใช้กับพืช

ตัวอย่างวัตถุดิบที่ใช้ทำปุ๋ยหมัก

วัตถุดิบ ค่า C/N โดยประมาณ

ขี้เลื่อย 200–500:1

ฟางข้าว 60–80:1

ใบไม้แห้ง 40-80:1

เศษหญ้า 12–25:1

มูลวัว 20-30:1

มูลไก่ 10-15:1

เศษผักสด 15-25:1

ตัวอย่างการปรับสมดุล C/N

ถ้าคุณมีฟางข้าว (C สูง) และมูลวัว (N สูง) คุณสามารถผสม:

ฟางข้าว 3 ส่วน + มูลวัว 1 ส่วน

จะได้ C/N ประมาณ 30:1 ซึ่งเหมาะกับการหมัก

ข้อควรระวัง

- ความชื้น ควรอยู่ที่ 40-60% เพื่อให้จุลินทรีย์ทำงานได้ดี

- การกลับกองปุ๋ย ช่วยเพิ่มออกซิเจนและเร่งกระบวนการย่อยสลาย

- หาก C/N ไม่สมดุล อาจทำให้ปุ๋ยหมักมีกลิ่นเหม็นหรือใช้เวลาหมักนาน

ผลของการควบคุม C/N อย่างถูกต้อง

ค่า C/N ผลต่อการหมัก

>40:1 ย่อยช้า, ไม่ร้อน, หมักนาน

25:1–30:1 เหมาะสมที่สุด, ย่อยสลายเร็ว, ความร้อนเหมาะ

<20:1 ย่อยเร็วเกินไป, เกิดกลิ่นเหม็น, สูญเสียไนโตรเจน

การควบคุมอัตราส่วน C/N ให้อยู่ที่ 25:1 ถึง 30:1 จะช่วยให้ปุ๋ยหมักมีคุณภาพดี ย่อยสลายเร็ว และได้ปุ๋ยที่มีธาตุอาหารเหมาะสมสำหรับพืช

ในการทำปุ๋ยหมัก อัตราส่วนของอินทรีย์วัตถุและมูลสัตว์ มีผลโดยตรงต่อ C/N ratio ซึ่งส่งผลต่อประสิทธิภาพการย่อยสลายของจุลินทรีย์และคุณภาพของปุ๋ยหมัก  

อัตราส่วนอินทรีย์วัตถุต่อมูลสัตว์ที่เหมาะสม

โดยทั่วไป ควรใช้มูลสัตว์ผสมกับอินทรีย์วัตถุในอัตราส่วน 1:2 ถึง 1:3 (มูลสัตว์ 1 ส่วน + วัสดุคาร์บอนสูง 2-3 ส่วน) เพื่อให้ได้ C/N ratio ประมาณ 25:1–30:1  

ตัวอย่างสูตรผสม

 มูลสัตว์ (N สูง) เช่น มูลวัว/มูลไก่   ปริมาณ 1 ส่วน ให้ไนโตรเจน เร่งการย่อยสลาย 

 อินทรีย์วัตถุ (C สูง) เช่น ฟาง ใบไม้แห้ง ขี้เลื่อย ปริมาณ 2-3 ส่วน ให้คาร์บอน ปรับสมดุล C/N 

 เศษอาหาร/พืชสด (N ปานกลาง)  ปริมาณ เล็กน้อย (ถ้ามี) ส่วน เพิ่มความชื้นและ N 

การคำนวณ C/N Ratio จากวัสดุผสม

หากใช้ มูลวัว (C/N ≈ 20:1) + ฟางข้าว (C/N ≈ 80:1) ในอัตราส่วน 1:2  

- C รวม = (1 × 20) + (2 × 80) = 180  

- N รวม = (1 × 1) + (2 × 1) = 3  

- C/N สุดท้าย = 180 ÷ 3 = 60:1 (สูงเกินไป)  

ต้องปรับโดยเพิ่มมูลสัตว์หรือเศษอาหารเพื่อลด C/N  

เช่น เพิ่มมูลวัวอีก 1 ส่วน → อัตราส่วน 2:2  

- C รวม = (2 × 20) + (2 × 80) = 200  

- N รวม = (2 × 1) + (2 × 1) = 4  

- C/N = 200 ÷ 4 = 50:1 (ยังสูงอยู่)  

ทางแก้ที่ดีคือใช้มูลไก่ (C/N ≈ 10:1) แทนมูลวัว  

+ ผสม มูลไก่ 1 ส่วน + ฟาง 2 ส่วน  

  - C รวม = (1 × 10) + (2 × 80) = 170  

  - N รวม = (1 × 1) + (2 × 1) = 3  

  - C/N = 170 ÷ 3 ≈ 57:1 (ยังต้องปรับเพิ่ม)  

+ เติมเศษอาหาร (C/N ≈ 15:1) 1 ส่วน  

  - C รวม = 170 + (1 × 15) = 185  

  - N รวม = 3 + (1 × 1) = 4  

  - C/N = 185 ÷ 4 ≈ 46:1 (ใกล้เคียงกว่าเดิม)  

เทคนิคการปรับ C/N ให้เหมาะสม

- ลด C/N (ทำให้ปุ๋ยย่อยสลายเร็ว) → เพิ่มมูลสัตว์/เศษอาหาร (แหล่งไนโตรเจน)  

+ เพิ่ม C/N (ป้องกันกลิ่นเหม็น) → เพิ่มฟาง/ขี้เลื่อย (แหล่งคาร์บอน)  

ตัวอย่างสูตรปุ๋ยหมัก C/N ≈ 30:1

 มูลวัว         1  ส่วน          C/N  20:1        

 ฟางข้าว        1  ส่วน        C/N   80:1        

 เศษผักผลไม้    1  ส่วน       C/N    15:1        

คำนวณ C/N  

- C รวม = (1×20) + (1×80) + (1×15) = 115  

- N รวม = (1×1) + (1×1) + (1×1) = 3  

- C/N สุดท้าย = 115 ÷ 3 ≈ 38:1 (ยังสูงเล็กน้อย แต่ใช้งานได้)  

ข้อแนะนำเพิ่มเติม

- ความชื้น ควรอยู่ที่ 50–60% (บีบแล้วไม่มีน้ำไหลออกมือ)  

- กลับกองปุ๋ยทุก 7–14 วัน เพื่อเพิ่มออกซิเจน  

- หลีกเลี่ยงวัสดุ C/N สูงเกินไป เช่น ขี้เลื่อย (C/N 200–500:1) ควรใช้ในปริมาณน้อย  

 สรุป

- อัตราส่วนมูลสัตว์ต่ออินทรีย์วัตถุที่เหมาะสมคือ 1:2 ถึง 1:3  

- ปรับ C/N ให้อยู่ที่ 25:1–30:1 โดยเพิ่มหรือลดวัสดุคาร์บอน/ไนโตรเจน  

- ใช้ตารางคำนวณ C/N ของวัสดุแต่ละชนิด เพื่อออกแบบสูตรปุ๋ยหมักให้มีประสิทธิภาพสูงสุดอัตราส่วนคาร์บอนต่อไนโตรเจน (C/N ratio) คือ สัดส่วนของคาร์บอน (C) ต่อ ไนโตรเจน (N) ในวัตถุอินทรีย์หรือวัสดุที่ใช้ในการหมักปุ๋ยหรือในดิน โดยปกติจะใช้ในการประเมินความเหมาะสมของวัตถุดิบที่จะนำไปหมักเป็นปุ๋ยหมักหรือปุ๋ยอินทรีย์ รวมถึงการประเมินคุณภาพของดินในเชิงชีวภาพ

อัตราส่วนคาร์บอนต่อไนโตรเจน (C/N ratio) เป็นหนึ่งในปัจจัยสำคัญที่สุดในการทำ ปุ๋ยหมัก เพราะส่งผลโดยตรงต่อ การย่อยสลายของจุลินทรีย์ และ คุณภาพของปุ๋ยหมักที่ได้ หากค่า C/N เหมาะสม ปุ๋ยหมักจะสุกเร็ว ไม่มีกลิ่นเหม็น และมีธาตุอาหารที่พืชนำไปใช้ได้ดี

ความสำคัญของ C/N ratio ในการทำปุ๋ยหมัก

- จุลินทรีย์ที่ย่อยสลายอินทรียวัตถุต้องการ คาร์บอน เป็นแหล่งพลังงาน และ ไนโตรเจน เพื่อสร้างโปรตีนและเพิ่มจำนวน

> คาร์บอน (C) เป็นแหล่งพลังงานสำหรับจุลินทรีย์ (พบในวัสดุสีน้ำตาล เช่น ใบไม้แห้ง ฟาง ขี้เลื่อย)

> ไนโตรเจน (N) ช่วยในการสร้างโปรตีนและเพิ่มจำนวนจุลินทรีย์ (พบในวัสดุสีเขียว เช่น ผักผลไม้ เศษอาหาร มูลสัตว์)

- ถ้า คาร์บอนมากเกินไป (C/N สูง เช่น 40:1 ขึ้นไป) → จุลินทรีย์จะขาดไนโตรเจน → ย่อยสลายช้า

- ถ้า ไนโตรเจนมากเกินไป (C/N ต่ำ เช่น 15:1 ลงไป) → ย่อยสลายเร็วแต่อาจเกิดกลิ่นเหม็น (สูญเสียไนโตรเจนในรูปแก๊สแอมโมเนีย)

การปรับอัตราส่วน C/N

- หากมีคาร์บอนมากเกินไป (C/N สูง) → เพิ่มวัสดุสีเขียว (เช่น ผักผลไม้ มูลสัตว์)

- หากมีไนโตรเจนมากเกินไป (C/N ต่ำ) → เพิ่มวัสดุสีน้ำตาล (เช่น ฟาง ใบไม้แห้ง ขี้เลื่อย)

C/N ที่เหมาะสมสำหรับการทำปุ๋ยหมัก

- C/N เริ่มต้นที่เหมาะสม: 25:1 ถึง 30:1

- เมื่อหมักจนสุกแล้ว ค่า C/N จะลดลงเหลือประมาณ 10:1 ถึง 15:1 ซึ่งเหมาะกับการนำไปใช้กับพืช

ตัวอย่างวัตถุดิบที่ใช้ทำปุ๋ยหมัก

วัตถุดิบ ค่า C/N โดยประมาณ

ขี้เลื่อย 200–500:1

ฟางข้าว 60–80:1

ใบไม้แห้ง 40-80:1

เศษหญ้า 12–25:1

มูลวัว 20-30:1

มูลไก่ 10-15:1

เศษผักสด 15-25:1

ตัวอย่างการปรับสมดุล C/N

ถ้าคุณมีฟางข้าว (C สูง) และมูลวัว (N สูง) คุณสามารถผสม:

ฟางข้าว 3 ส่วน + มูลวัว 1 ส่วน

จะได้ C/N ประมาณ 30:1 ซึ่งเหมาะกับการหมัก

ผลของการควบคุม C/N อย่างถูกต้อง

ค่า C/N ผลต่อการหมัก

>40:1 ย่อยช้า, ไม่ร้อน, หมักนาน

25:1–30:1 เหมาะสมที่สุด, ย่อยสลายเร็ว, ความร้อนเหมาะ

<20:1 ย่อยเร็วเกินไป, เกิดกลิ่นเหม็น, สูญเสียไนโตรเจน

การควบคุมอัตราส่วน C/N ให้อยู่ที่ 25:1 ถึง 30:1 จะช่วยให้ปุ๋ยหมักมีคุณภาพดี ย่อยสลายเร็ว และได้ปุ๋ยที่มีธาตุอาหารเหมาะสมสำหรับพืช

ในการทำปุ๋ยหมัก อัตราส่วนของอินทรีย์วัตถุและมูลสัตว์ มีผลโดยตรงต่อ C/N ratio ซึ่งส่งผลต่อประสิทธิภาพการย่อยสลายของจุลินทรีย์และคุณภาพของปุ๋ยหมัก  

อัตราส่วนอินทรีย์วัตถุต่อมูลสัตว์ที่เหมาะสม

โดยทั่วไป ควรใช้มูลสัตว์ผสมกับอินทรีย์วัตถุในอัตราส่วน 1:2 ถึง 1:3 (มูลสัตว์ 1 ส่วน + วัสดุคาร์บอนสูง 2-3 ส่วน) เพื่อให้ได้ C/N ratio ประมาณ 25:1–30:1  

ตัวอย่างสูตรผสม

 มูลสัตว์ (N สูง) เช่น มูลวัว/มูลไก่   ปริมาณ 1 ส่วน ให้ไนโตรเจน เร่งการย่อยสลาย 

 อินทรีย์วัตถุ (C สูง) เช่น ฟาง ใบไม้แห้ง ขี้เลื่อย ปริมาณ 2-3 ส่วน ให้คาร์บอน ปรับสมดุล C/N 

 เศษอาหาร/พืชสด (N ปานกลาง)  ปริมาณ เล็กน้อย (ถ้ามี) ส่วน เพิ่มความชื้นและ N 

การคำนวณ C/N Ratio จากวัสดุผสม

หากใช้ มูลวัว (C/N ≈ 20:1) + ฟางข้าว (C/N ≈ 80:1) ในอัตราส่วน 1:2  

- C รวม = (1 × 20) + (2 × 80) = 180  

- N รวม = (1 × 1) + (2 × 1) = 3  

- C/N สุดท้าย = 180 ÷ 3 = 60:1 (สูงเกินไป)  

ต้องปรับโดยเพิ่มมูลสัตว์หรือเศษอาหารเพื่อลด C/N  

เช่น เพิ่มมูลวัวอีก 1 ส่วน → อัตราส่วน 2:2  

- C รวม = (2 × 20) + (2 × 80) = 200  

- N รวม = (2 × 1) + (2 × 1) = 4  

- C/N = 200 ÷ 4 = 50:1 (ยังสูงอยู่)  

ทางแก้ที่ดีคือใช้มูลไก่ (C/N ≈ 10:1) แทนมูลวัว  

+ ผสม มูลไก่ 1 ส่วน + ฟาง 2 ส่วน  

  - C รวม = (1 × 10) + (2 × 80) = 170  

  - N รวม = (1 × 1) + (2 × 1) = 3  

  - C/N = 170 ÷ 3 ≈ 57:1 (ยังต้องปรับเพิ่ม)  

+ เติมเศษอาหาร (C/N ≈ 15:1) 1 ส่วน  

  - C รวม = 170 + (1 × 15) = 185  

  - N รวม = 3 + (1 × 1) = 4  

  - C/N = 185 ÷ 4 ≈ 46:1 (ใกล้เคียงกว่าเดิม)  

เทคนิคการปรับ C/N ให้เหมาะสม

- ลด C/N (ทำให้ปุ๋ยย่อยสลายเร็ว) → เพิ่มมูลสัตว์/เศษอาหาร (แหล่งไนโตรเจน)  

+ เพิ่ม C/N (ป้องกันกลิ่นเหม็น) → เพิ่มฟาง/ขี้เลื่อย (แหล่งคาร์บอน)  

ตัวอย่างสูตรปุ๋ยหมัก C/N ≈ 30:1

 มูลวัว         1  ส่วน          C/N  20:1        

 ฟางข้าว        1  ส่วน        C/N   80:1        

 เศษผักผลไม้    1  ส่วน       C/N    15:1        

คำนวณ C/N  

- C รวม = (1×20) + (1×80) + (1×15) = 115  

- N รวม = (1×1) + (1×1) + (1×1) = 3  

- C/N สุดท้าย = 115 ÷ 3 ≈ 38:1 (ยังสูงเล็กน้อย แต่ใช้งานได้)  

ข้อแนะนำเพิ่มเติม

- ความชื้น ควรอยู่ที่ 50–60% (บีบแล้วไม่มีน้ำไหลออกมือ)  

- กลับกองปุ๋ยทุก 7–14 วัน เพื่อเพิ่มออกซิเจน  

- หลีกเลี่ยงวัสดุ C/N สูงเกินไป เช่น ขี้เลื่อย (C/N 200–500:1) ควรใช้ในปริมาณน้อย  

 สรุป

- อัตราส่วนมูลสัตว์ต่ออินทรีย์วัตถุที่เหมาะสมคือ 1:2 ถึง 1:3  

- ปรับ C/N ให้อยู่ที่ 25:1–30:1 โดยเพิ่มหรือลดวัสดุคาร์บอน/ไนโตรเจน  

- ใช้ตารางคำนวณ C/N ของวัสดุแต่ละชนิด เพื่อออกแบบสูตรปุ๋ยหมักให้มีประสิทธิภาพสูงสุด